“Στις 12 Δεκεμβρίου του έτους 1866 εορτή του Αγ, Σπυρίδωνος προστάτου της συντεχνίας των αγγειοπλαστών και κεραμοποιών μετά τη θεία Λειτουργία στον Ιερό Ναό του Αγ. Δημητρίου (συνοικίας Ψυρρή) όπου υπάρχει από το έτος 1860 η εικόνα του Αγ. Σπυρίδωνος ερρίφθη την ημέρα εκείνη η ιδέα (από τους εορταστές ξενητεμένους πατριώτες μας αγγειοπλάστες Στεφανή Ιωάν. Μπουρίτη, Γιωργίτση Ιωάν. Λεβαντή, Νικόλαο ή Κολία Ιωάν. Λεβαντή, Αντώνιο Ιωάν. Βρεττό, Δημήτριο Λυμπέρη Λαρεντζάκη, Δημήτριο Ιωάν. Λαρεντζάκη, Πιπέρη ή Πιπεράκη Μιχ. Παπαμακάριο και Σταμάτη Γεωργ. Παπαγεωργίου) πραγματοποιήσεως εράνου μεταξύ των για την οικοδόμηση μεγάλου Ναού στην ίδια θέση που ήταν το χωματοσκεπές μικρό ναΰδριο όπου είχε στήσει το Χερουβικό της θρόνο μετά τη θρυλική εύρεση Της η θαυματουργή Εικόνα της Παναγίας της Κανάλας.
Ο λόγος έγινε έργο και σε λίγους μήνες είχε συγκεντρωθεί ένα αρκετά σεβαστό ποσό για την εποχή εκείνη και το Πάσχα του 1867 εναύλωσαν δυο πατριωτικά καΐκια εφόρτωσαν όλα τα απαραίτητα οικοδομικά υλικά μπήκαν και οι ίδιοι οικογενειακώς παίρνοντας μαζί των και τον εξαίρετο τότε νεαρό τεχνίτη Δημήτριο Κουντή (από την Ύδρα), και έφθασαν στον όρμο της Κανάλας.
Την Παρασκευή τού Πάσχα εορτή της Ζωοδόχου Πηγής παρουσία του τότε Κοινοτικού Συμβουλίου και του πατριωτικού κλήρου μετά τη θεία Λειτουργία στην Κανάλα έγινε ο αγιασμός της θεμελίωσης του Ιερού Ναού και τεσσάρων αρχικώς οικημάτων, της λόζας με σχετικό καμπαναριό, μαγειρείων με δωμάτιο του φύλακα και της Σπιτάρας, η οποία κτίστηκε με προσωπικά έξοδα από τον Γεώργιο Λεβαντή ή Γιωργίτση και η οποία σώζεται μέχρι σήμερα. Οι εργασίες των πρώτων αυτών κτισμάτων διήρκεσαν τρία χρόνια.
Την ημέρα του αγιασμού της θεμελιώσεως κατέφθασε στο χώρο της Κανάλας νευριασμένος ο ιδιοκτήτης του χώρου γιατί τα ζώα με τα οποία είχαν κατέβει όλοι οι τότε εορτασταί του έτρωγαν την αμαλαγιά (τα αγριόχορτα), τον κάλεσε αμέσως ο Στεφανής Mπoυρίτης και του είπε πόσα θέλεις για το χωράφι σου να το αγοράσω και αυτός του απήντησε 600 φράγκα ασημένια, του τα μέτρησε και από εκείνη την άγια στιγμή το χωράφι πλέον ανήκε στο Στεφανή Μπουρίτη.
Επάνω στο μεγάλο πατριωτικό γλέντι και στη μεγάλη ψυχική έξαρση όλων των παρευρισκομένων ο Στεφανής τους ανεκοίνωσε ότι το χωράφι αυτό δεν ανήκει μόνο σε μένα αλλά και σε όλους τους ξενητεμένους θερμιώτες του χωριού για να έρχονται τα καλοκαίρια με τις οικογένειες τους. Αυτό πράγματι τηρήθηκε με ευλάβεια και σε λίγα χρόνια μετά κτίστηκαν δύο δωμάτια από τους τότε οικοδόμους προς τιμήν του θαύματος διασώσεως του οικοδόμου βοηθού του Κουντή, Μανώλη Ζογκάκη.
Σπίτι έκτισαν κατόπιν οι Μιχάλης Ζάμιαρος, ο Αγγελής Φιλιππαίος (γαμπρός από κόρη του Στεφανή Mπoυρίτη), ο Φράγκος Βέρρος, Γεώργιος Φραγκουλάκης, Γεώργιος Παπαμακάριος (Τσαγκαράκης).
Ο Μανώλης Παναγιωτόπουλος με έρανο πολλών ξενητεμένων έκτισε πέντε δωμάτια το έτος 1925, (τα οποία καταπονήθηκαν το έτος 1976 από το Ιερό Προσκύνημα), ο Γιάννης Δημ. Γκούμας, οι αδελφοί Πανάγος και Αντώνης Παναγιωτόπουλος.
Το μοναδικό σπίτι που κτίστηκε από μόνιμο κάτοικο του χωριού ήταν της Μαριέττας Παράοχου αλλά και σ’ αυτήν χαριστικώς γιατί ήταν κόρη της αδελφής του Στεφανή Μπουρίτη της Bασιλικoύς που είχε παντρευτεί τον Δελαδίνια και σε δεύτερο γάμο τον Καραγιούργο Φιλιππαίο, μητέρα του Νικολάκη, Δημήτρη (Κοιλαρά), Σταύρου Φιλιππαίου και Καλής Σταματ. Μπουρίτη…
…Τη σκυτάλη στην Κανάλα την παραλάβαμε από μία τριμελή επιτροπή (Βέρος Φράγκος, Φραγκουλάκης Γιώργης, Παπαμακάριος Γιώργης) η οποία συνέχιζε το έργο των πρώτων οικιστών της Κανάλας.
Αυτό το έργο το ανέλαβε από τότε ο Σύνδεσμος Δρυοπιδέων και το συνεχίζει μέχρι σήμερα και το έχει μεταβάλει σε ένα μαγευτικό θέρετρο που όμοιο του δεν υπάρχει σε ολόκληρες τις Κυκλάδες.
Παράλληλα με το θέρετρο της Κανάλας ο Σύδεσμος καλλιέργησε και καλλιεργεί τη μεγάλη πατριωτική ιδέα και το σφίξιμο των πατριωτικών δεσμών δια της άδολης αγάπης και του θρησκευτικού συναισθήματος. Το θρησκευτικό συναίσθημα και το συναίσθημα της αγάπης προς την Πατρίδα εδημιούργησαν σε όλους εμάς τότε τους ιδρυτάς και πρώτους διοικητικούς Συνδεσμικούς παράγοντες την ακράδαντη πεποίθηση της στήριξης της Συνδεσμικής ιδέας. Αυτός ο ιδεαλισμός μπορώ να πω πως επεκράτησε και σε όλες τις μετέπειτα διοικήσεις του Συνδέσμου μας. Αυτή η ιδέα δίπλα στη θεϊκή μορφή της Παναγίας ήταν και είναι ο Τηλαυγής Φάρος των πρώτων και των κατοπινών βημάτων του πατριωτικού μας Συνδέσμου Δρυοπιδέων και γι’ αυτό επεβλήθη ο Σύνδεσμος μας και φώλιασε στις καρδιές γενικά όλων των πατριωτών του Χωριού και της Ξενητειάς.
Τα πατριωτικά σχόλια για το Σύνδεσμο μας ήταν τόσο επαινετικά που οδήγησαν τον αλησμόνητο και θρυλικό ιερέα και ποιητή Νικόλαο Παπαμακάριο να εμπνευσθεί και να πει στην πρώτη εκδρομή του Συνδέσμου μας στην Κανάλα και στο Χωριό τον Αύγουστο του 1931.
Αν έλειπε ο Σύνδεσμος και η Παναγιά η Κανάλα,
δεν θα βλέπε η Δρυοπίς και τα παιδιά της τ’ άλλα.
Με υπερηφάνεια η Δρυοπίς δέχεται τα παιδιά της,
γιατί όπου κι αν ευρίσκονται τιμάνε τ’ όνομα της.
Ιστορική ανάμνησις θα μείνει στο μυαλό μας
η πρώτη σας η εκδρομή στ’ αγαπητό Χωριό μας.
Ήλθατε και εδώσατε ζωή μες στο νησί μας,
φεύγετε και αφήνετε πληγή μες στην ψυχή μας.
Ο Σύνδεσμος Δρυοπιδέων, όπως είχε χαρακτηρισθεί τότε ο Σύνδεσμος των έργων, συνεργάστηκε στενά με τις Κοινοτικές αρχές. Γράφω εν περιλήψει τα πραγματοποιηθέντα έργα του Συνδέσμου τόσο στην Κανάλα όσο και στη Δρυοπίδα με υποχρέωση μου στα προσεχή φύλλα της εφημερίδας μας να γράψω με πλήρη λεπτομέρεια το κάθετι, γιατί χωρίς να θέλω να περιαυτολογήσω είμαι ο μόνος επιζών από τους ιδρυτάς και πρώτους διοικητικούς παράγοντες του Συνδέσμου μας (είναι και ο Αντώνης Παπαμακάριος Τσαγκαράκης αλλά από το έτος 1932 δεν ανεμίχθη με τα Συνδεσμικά) που μέσα σε όλα τα πραγματοποιηθέντα έργα του Συνδέσμου μας είναι και ένα μεγάλο μέρος της ψυχής μου, της σκέψης μου και της προσωπικής μου θυσίας, θα τα γράψω στα προσεχή φύλλα της εφημερίδας μας πριν με εγκαταλείψουν τα ίχνη της μνήμης ή και τα παρασύρει το ρεύμα του χρόνου.
Το πρώτο έργο του Συνδέσμου μας στη Δρυοπίδα ήταν τιμής ένεκεν προς τους ηρωικούς πεσόντας εις τα πεδία των μαχών Δρυοπιδείς από των βαλκανικών μαχών, του Μακεδονικού μετώπου, της εκστρατείας της Ρωσίας και του ολοκαυτώματος του Μικρασιατικoύ αγώνα. Το έτος 1932 αγοράστηκε από το Σύνδεσμο μας το οικόπεδο (Αμπέλα Τσούση) που μας το έδωσε σε πολύ χαμηλή τιμή ο υπερπατριώτης Παναγής Τσούσης ο οποίος καίτοι ήταν Αιγινήτης στην καταγωγή, έκανε ολόψυχα πατρίδα του τα Θερμιά παίρνοντας γυναίκα του την Αννουσιώ Δημητρ. Τζάμαρου. Το έτος 1933 εστήθη το Ηρώο με δαπάνες του Συνδέσμου μας και τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 16 Αυγούστου 1933 από τον προεδρεύοντα τότε Αντιπρόεδρο Στέφανο Φίλιππα (μετέπειτα Στρατηγό).
Το έτος 1934 έγινε ο Κοινοτικός ηλεκτροφωτισμός με μεγάλη δωρεά του Αντώνη και Σταματίνας Kανελλόπoυλoυ επί προέδρου Κοινότητος Δημητρίου Κοκκινογένη, ο Σύνδεσμος μας τότε πρoσέφερε το μεγάλο ποσό για την εποχή εκείνη 10.000 δρχ για να κτίσει το Κοινοτικό Συμβούλιο, το ηλεκτροστάσιο επί οικοπέδου που προσέφεραν στην Κοινότητα οι αδελφοί Θόδωρος, Γιάννης, Δημήτρης, Άγγελος Κωστ. Μπουρίτη και η αδελφή των Μαρία Γεωργ. Γονίδη (Μανωλάκου).
Το ίδιο έτος ο Σύνδεσμος μας καθιέρωσε βραβεία προς τους πρωτεύοντας μαθητάς του Σχολείου Δρυοπίδος για να τονώσει την αγάπη προς τα γράμματα των νεαρών βλαστών της Δρυοπίδας.
Το Δημοτικό Σχολείο Δρυοπίδος, ενέργεια και αγορά του οικοπέδου αντί 40 χιλιάδων δραχμών από τον Πιπέρη Γεωργ. Φιλιππαίο (Γιούργου), προσεφέρθη από το Σύνδεσμο μας προς την Κοινότητα επί προεδρίας Δημ. Κοκκινογένη και η συχνή παρότρυνσις προς την τότε Κυβέρνηση εκ μέρους του Συνδέσμου μας εδόθη το ποσό 360 χιλιάδες δραχμές και το επόμενο έτος άρχισε η οικοδόμησή του, στην προμετωπίδα του Σχολείου αναγράφεται ως δωρητής ο Σύνδεσμος μας. Δια των συχνών παραινέσεων της Διοικήσεως του Συνδέσμου μας προς τους κληρονόμους Φιλίππου Δελαγραμμάτικα (αδελφές του Ελένη Πάγκαλου και Κατίνα Αγγελίδη) εδωρήθη στην Κοινότητα η Αμπέλα, το σχετικό δωρητήριο συμβόλαιο αναγράφει στους όρους του και την εποπτεία του Συνδέσμου μας δια την καλή τηρήσεων όρων της δωρεάς των.
Παράλληλα με τις Συνδεσμικές ενέργειες προς τη Δρυοπίδα οι πρώτες Διοικήσεις έριξαν το βάρος της δραστηριότητος των προς την Κανάλα.
Το έτος 1932 άρχισε η δενδροφύτευση και η επισκευή των οικημάτων, το έτος 1933 έγινε η επισκευή του Ιερού Ναού εξωτερικώς και εσωτερικώς, το ίδιο έτος η επιτροπή του πανηγυρισμού της αγίας εικόνος της Παναγίας που είναι τοποθετημένη από το έτος 1907 στον Άγιο Ελευθέριο του Πειραιώς ανέθεσε την εορταστική πανήγυριν, της 8ης Σεπτεμβρίου στο Σύνδεσμο μας και την οποίαν διοργανώνει από τότε μέχρι σήμερα.
Το έτος 1934 προκηρύσσει η τότε Διοίκησις υπό την Προεδρίαν Στεφάνου Φίλιππα μειοδοτική δημοπρασία δια την κατασκευή έξη νέων δωματίων μετά μεγάλης βεράντας και άλλων βοηθητικών χώρων και άρχισαν αμέσως οι εργασίες από τον τότε άριστο τεχνίτη Γεώργιο Δημ. Πατεστή. Παράλληλα με τις εργασίες αναμορφώσεως του όλου χώρου κάθε χρόνο γινόντουσαν δενδροφυτεύσεις μικρών δενδρυλλίων (πεύκα) και με τις συχνές Συνδεσμικές εκδρομές δια της ναυλώσεως πλοίων τρανώσαμε την πατριωτική ψυχική επαφή μεταξύ ξενητεμένων και ντόπιων πατριωτών και εξ αυτών πάλιν ο ποιητής ιερέας Νικόλ. Παπαμακάριος έλεγε μεταξύ των άλλων:
Εκεί που ήταν ασκιβές και άγρια αγκάθια
και δάσος εφυτεύσατε και κτίσατε παλάτια.
Μετά την Γερμανική Κατοχή και συγκεκριμένα από το έτος 1945 νέος άνεμος αναδημιουργίας και ανασυγκροτήσεως πνέει σ’ ολόκληρο το χώρο της Κοινότητας μας, σύνθημα όλων των Συνδεσμικών Διοικήσεων ήταν ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ.
Ο Μεγάλος Σύνδεσμος μας στην ιδιόκτητη περιοχή του στην Κανάλα ρίχνει όλο το βάρος των ενεργειών του, εις την αναμόρφωση τόσον του ιερού Ναού όσον και των κτισμάτων και γενικά του χώρου που επί δύο χρόνια η Κανάλα εiχε μεταβληθεί σε ένα απέραντο εργοτάξιο υπό την εποπτεία των δύο μεγάλων αείμνηστων Καναλιωτών Φράγκου Βέρρου και Πανάγου Παναγιωτόπουλου. Οι μακαρίτες Παντελής Κρεατσούλας και Γιάννης Καταγάς είχαν μεταφέρει από τις αποθήκες των Μεταλλείων στις Λεύκες όλες τις ράγες και είκοσι βαγονέτα δια την μεταφορά των μπαζών. Επί ένα μήνα το 1946 (Ιούλιος) εργαζόντουσαν στην Κανάλα διακόσοι εργάτες και τεχνίτες.
Η Διοίκηση του Συνδέσμου μας υπό την προεδρία μου και με τις ερανικές επιτροπές επισκεφθήκαμε όλους τους πατριώτες μας της Αθήνας και του Πειραιά. Άνοιξαν μπαούλα, άνοιξαν τσάντες και πορτοφόλια έμπαιναν χέρια στις τσέπες όλοι έδωσαν και ξαναέδωσαν για να τελειώσει το μεγάλο έργο και στο τέλος του έτους 1947 παραδόθηκε πια στην ιστορία του Νησιού μας το Μαγευτικό θέρετρο της Κανάλας που όμοιο του δεν υπάρχει σ’ όλες τις Κυκλάδες.
Ακολουθούν μερίμνη του Συνδέσμου και μερικά δαπάνες αυτού η επαναλειτουργία του Κοινοτικού ηλεκτροφωτισμού Δρυοπίδος, η αποπεράτωσις του Σχολείου. Με την απόλυτη συνεργασία των εκάστοτε Κοινοτικών Συμβουλίων ο Σύνδεσμος μας φροντίζει δια την χάραξιν και κατασκευήν υπό της 6ης ΜΟΜΑ της (μεγάλης οδού απο Μέριχα μέχρι Κανάλα οι αποζημιώσεις όλες εδόθησαν από το Σύνδεσμο μας). Οι κληρονόμοι Αρχιμανδρίτη Νικολ. Ευγενικού εδώρησαν στην Κοινότητα ολόκληρο οικοπεδικό χώρο για τη δημιουργία πλατείας μπροστά από το Ηρώο και το τότε Κοινοτικό Συμβούλιο υπό την Προεδρία Στεφάνου Μαρτίνου την ονόμασε Πλατεία Αρχιμανδρίτη Νικολάου Ευγενικού.
Ο Σύνδεσμος μας εδαπάνησε πολλά εκατομμύρια (παλαιάς και όχι σημερινής αξίας) δι’ όλα τα έργα κοινής ωφελιμότητας εις τον χώρο της Κανάλας, γενικός ηλεκτροφωτισμός Κανάλας από τη ΔΕΗ, δι’ οικοδόμησιν νέων οικημάτων, 5 δωμάτια έναντι πευκώνα, σπίτι Ψαρρά, δύο δωμάτια, τέσσερα δωμάτια με βεράντα άνω της μικρής άμμου, κατασκευή δύο υδρόδεξαμενών χωρητικότητας 350 κυβικών νερού, αγορά από Νικόλαο Ζαμπέτα (Καραμίχαλο) δύο φορές εκτάσεως 11 στρεμμάτων, κατασκευή δύο υπονόμων, βόθρων και υδραυλικών εγκαταστάσεων σε ολόκληρο το χώρο της Κανάλας. Γενική επισκευή τεσσάρων δωματίων δίπλα στο τηλεφωνείο, κατασκευή οχετών και τοίχων αντιστηρίξεως κατά μήκος της ασφαλτοστρωμένης οδού από εισόδου μέχρι παλαιάς δεξαμενής, κατασκευή τσιμεντοστρωμένης οδού μέχρι πίσω πλατείας, κατασκευή πέντε δωματίων στην πίσω πλατεία.Το μεγάλο έργο της πλακόστρωσης και κατασκευής ζαρντινιέρων με τοπικές πλάκες που εστόλισε αφάνταστα το θέρετρο και εδημιούργησε μεγαλειώδη εμφάνιση. Η κατασκευή έγινε από τον εξαίρετο τεχνίτη Πατέστο Νικόλ. Φίλιππα (Πατεστάκη).
Αγορά πηγής νερού στην Ταρταλιά και κατασκευή υδραυλικής εγκατάστασης μήκους δύο χιλιομέτρων από Ταρταλιά μέχρι Κανάλα.
Αγορά ενός στρέμματος στη Μεγάλη άμμο, κατασκευή υδροσυλλεκτηρίου σήραγγας, αγορά και εγκατάστασις μεγάλης ηλεκτρομηχανής και αντλίας ως και νέων σωληνώσεων δια την υδροδότηση σε όλο το χώρο της Κανάλας και άλλα πολλά μπορώ να παραθέσω τόσο στην Κανάλα όσο και στη Δρυοπίδα, στο μεγάλο Σύνδεσμο μας οφείλονται.”
(Πηγή: Θερμιώτικα Νέα, φύλλο Ιουλίου 1988, αποσπάσματα από το άρθρο του αείμνηστου Γιάννη Φραγκουλάκη «Πως κτίστηκε και από ποιους ο Ιερός Ναός και το Θέρετρο της Κανάλας»)