Πολλές φορές, θαμπωμένοι από τις μεγάλες κατακτήσεις της κλασσικής αρχαιότητας, παραβλέπουμε τα γιγάντια επιτεύγματα του πρόσφατου παρελθόντος (που ορισμένα απ’ αυτά εγγίζουν χρονικά και τις γενιές μας). Σε μια σχετικά σύντομη περίοδο 200 περίπου ετών οι Έλληνες, καλύπτοντας την καθυστέρηση, αν όχι την οπισθοδρόμηση, τεσσάρων αιώνων οθωμανικού ζυγού, κατόρθωσαν να θεμελιώσουν ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 αποδείχθηκε ένα από τα μεγαλύτερα βήματα της νεώτερης παγκόσμιας Ιστορίας σε συνέχεια της αμερικανικής (1776), της γαλλικής (1789), της ισπανικής επανάστασης και στον απόηχο του ισπανικού συντάγματος του Καδίθ (1812). Λίγα χρόνια μετά τη σερβική εξέγερση (1804) και σύγχρονη με αυτήν των καρμπονάρων στη Νάπολη, ήταν η πρώτη εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση στην Ευρώπη και αποτέλεσε την έμπνευση των βαλκανικών (του τουρκικού συμπεριλαμβανομένου) και ευρωπαϊκών εθνικισμών (όπου εθνικισμός = η συνειδητοποίηση της εθνικής ταυτότητας).
Εκκινώντας από τη διακήρυξη «Νέα Πολιτική Διοίκησις» και τον Θούριο («Οι νόμοι νάν’ ο πρώτος και μόνος οδηγός») του Ρήγα του Φιλοπάτριδος (1797), την «αδελφική διδασκαλία» του Αδ. Κοραή (1798), την εμπειρία των Συνταγμάτων της Επτανήσου Πολιτείας (1800, 1803, 1817), την «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου του Έλληνος (1806) και καταλήγοντας στη διακήρυξη του Αλεξάνδρου Υψηλάντη («Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», Ιάσιο 24 Φεβρουαρίου 1821), οι Έλληνες επαναστάτες οραματίζονται ένα πολυσυλλεκτικό και πλουραλιστικό κράτος «όπου κυβερνούν οι νόμοι και όχι οι άνθρωποι» όπως «προ πολλού οι λαοί της Ευρώπης πολεμούντες υπέρ των ιδίων δικαιωμάτων μας επροσκάλουν εις μίμισιν».
Ήδη με τη διακήρυξη της Ελληνικής Ανεξαρτησίας της 15ης Ιανουαρίου 1823 οι «Ἀπόγονοι τοῦ σοφοῦ καὶ φιλανθρώπου Ἒθνους τῶν Ἑλλήνων, σύγχρονοι τῶν νῦν πεφωτισμένων καὶ εὐνομουμένων λαῶν τῆς Εὐρώπης, καὶ θεαταὶ τῶν καλῶν, τὰ ὁποία οὗτοι ὑπὸ τὴν ἀδιάρρηκτον τῶν νόμων Αἰγίδα ἀπολαμβάνουσιν, ἦτον ἀδύνατον πλέον νὰ ὑποφέρωμεν μέχρις ἀναλγησίας καὶ εὐηθείας τὴν σκληρὰν τοῦ Ὀθωμανικοῦ κράτους μάστιγα…
… Ὁ κατὰ τῶν Τούρκων πόλεμος ἡμῶν, … εἶναι πόλεμος ἐθνικός, πόλεμος ἱερός, πόλεμος, τοῦ ὁποίου ἡ μόνη αἰτία εἶναι ἡ ἀνάκτησις τῶν δικαίων τῆς προσωπικῆς ἡμῶν ἐλευθερίας, τῆς ἰδιοκτησίας καὶ τῆς τιμῆς, τὰ ὁποία, ἐνῶ τὴν σήμερον ὅλοι οἱ εὐνομούμενοι καὶ γειτονικοὶ λαοὶ τῆς Εὐρώπης τὰ χαίρουσιν, ἀπὸ ἡμᾶς μόνον ἡ σκληρὰ καὶ ἀπαραδειγμάτιστος τῶν Ὀθωμανῶν τυραννία ἐπροσπάθησε μὲ βίαν ν’ ἀφαιρέσῃ, καὶ ἐντὸς τοῦ στήθους ἡμῶν νὰ τὰ πνίξῃ…
… Δίκαια τὰ ὁποία ἡ φύσις ἐνέσπειρε βαθέως εἰς τὴν καρδίαν τῶν ἀνθρώπων καὶ τὰ ὁποία οἱ νόμοι, σύμφωνοι μὲ τὴν φύσιν, καθιέρωσαν, ὄχι τριῶν ἢ τεσσάρων ἀλλὰ καὶ χιλίων καὶ μυρίων αἰώνων τυραννία δὲν δύναται νὰ ἐξαλείψῃ·
Ἀπό τοιαύτας ἀρχὰς τῶν φυσικῶν δικαίων ὁρμώμενοι, καὶ θέλοντες νὰ ἐξομοιωθῶμεν μὲ τοὺς λοιποὺς συναδελφούς μας Εὐρωπαίους Χριστιανούς, ἐκινήσαμεν τὸν πόλεμον κατὰ τῶν Τούρκων, μᾶλλον δὲ τοὺς κατὰ μέρος πολέμους ἑνώσαντες, ὁμοθυμαδόν ἐκστρατεύσαμεν, ἀποφασίσαντες ἢ νὰ ἐπιτύχωμεν τὸν σκοπόν μας καὶ νὰ διοικηθῶμεν μὲ νόμους δικαίους, ἢ νὰ χαθῶμεν ἐξ ὁλοκλήρου, κρίνοντες ἀνάξιον νὰ ζῶμεν πλέον ἡμεῖς οἱ ἀπόγονοι τοῦ περικλεοῦς ἐκείνου ἔθνους τῶν Ἑλλήνων ὑπὸ δουλείαν τοιαύτην, ἰδίαν μᾶλλον τῶν ἀλόγων ζῴων, παρὰ τῶν λογικῶν ὄντων».
Στα Συντάγματα του Αγώνα αναγνωρίζεται η Ορθοδοξία ως επικρατούσα θρησκεία, τίθεται υπό την προστασία του Κράτους η ιδιοκτησία, η τιμή και η ασφάλεια των πολιτών, απαγορεύονται τα βασανιστήρια και η δήμευση, και εισάγεται η αρχή της ισότητας, της αξιοκρατίας και της αναλογικής κατανομής φορολογικών βαρών. Υιοθετείται το αντιπροσωπευτικό σύστημα και εισάγεται η αρχή της διάκρισης των εξουσιών (κατά το Γαλλικό Σύνταγμα 1795) («Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» – Επίδαυρος 1822).
Επίσης, καταργείται η δουλεία, παρέχεται άσυλο στους φυγάδες, κατοχυρώνονται η ελευθεροτυπία και το δικαίωμα του αναφέρεσθαι, εισάγεται η έννοια του φυσικού δικαστή, επεκτείνεται η προστασία των δικαιωμάτων της ιδιοκτησίας, της τιμής και της προσωπικής ασφάλειας για τους αλλοδαπούς που διαμένουν στην ελληνική επικράτεια και θεσπίζονται οι υποχρεώσεις του κράτους για την «εμψύχωση» του εμπορίου, της γεωργίας και των εταιρειών, την οργάνωση της εκπαίδευσης «καθ’ όλην την επικράτειαν» και την παροχή σταθερού πόρου σε χήρες και ορφανά πεσόντων («Νόμος της Επιδαύρου», Άστρος 1823).
Τέλος, καθιερώνεται η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας («Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος» -Τροιζήνα 1827). Για πρώτη φορά ορίζεται ότι: «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού», κάτι που επαναλαμβάνεται στο Σύνταγμα του 1864 και σε καθένα από τα Συντάγματα που ακολούθησαν ως τις μέρες μας.
Τα Συντάγματα του Αγώνα, εμπνευσμένα αρχικά από τα προεπαναστατικά κείμενα που αποτέλεσαν το ιδεολογικό υπόβαθρο της επανάστασης του 1821, απηχούν το φρόνημα των επαναστατών που διαμορφώθηκε από τη συμμετοχή τους στον κοινό αγώνα. Η κοινή, εν πολλοίς, μοίρα των υποδούλων, η αναμέτρηση με τον εχθρό και τον θάνατο, ο κοινός κίνδυνος λειτούργησαν όπως οι περσικοί πόλεμοι στην αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα: Ανέπτυξαν ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων, εμπέδωσαν το αίσθημα της ισότητας και έθεσαν τα θεμέλια της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
Λυμπέρης Ζαμπέτας
Πηγές:
- https://www.ertflix.gr/archeio/rigas-velestinlis/
- Κατάλογος έκθεσης που έγινε στη Βουλή (2019-2020) με θέμα “Ρήγας και Επανάσταση».
- 1821 – 1832: Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, Τόμος Πρώτος, σσ 40,41, Έκδοσις της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 1971.
- S. Berstein – P. Milza: Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των εθνών 1815 – 1919, σσ 30 – 47, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997.
- Ν. Κ. Αλιβιζάτος: Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη Νεοελληνική ιστορία 1800 – 2010, σσ 42 – 55, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2011.
- R. Glogg: Σύντομη Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, σσ 71 – 80, Εκδόσεις Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2012.